स्थलांतर : जीवनाचे अविभाज्य सत्य

स्थलांतर, जीवनाचे एक अविभाज्य सत्य! मानव समाजाची निर्मिती ही नेहमी स्थलांतर करताना घडलेली आहे. इतिहासात अशी अनेक उदाहरणं दिसतील जिथे समाजाची प्रगती ही त्या किंवा इतर एखाद्या समाजाच्या स्थलांतरामुळे झालेली आहे. उदाहरणार्थ, कृष्ण मथुरा सोडुन द्वारकेस आल्याने यादव वंशाची प्रगती झाली. इतिहासात जरा अजुन पुढच्या काळा कडे बघीतलं तर, मुगल/यवनांच्या आगमनाने काही प्रमाणात चांगलं घडलं आहे. जरी आपण मान्य केलं की हिन्दु धर्माची हानि झाली, हिन्दु सामराज्य नष्ट झाली, तरी इतर आघाड्यांवर झालेली प्रगती आपण मान्य करायलाच हवी. बाबरने भारतात तोफा आणल्या. त्या तोफांनी हिन्दुंचं बरच नुकसान झालं खरं, पण त्याच तोफा शिवाजी महाराजांनी नंतर औरंगजेबा विरुद्ध वापरून स्वराज्याचे रक्षण केले होते.

मुगल काळात संगीत, बांधकाम, इत्यादि क्षेत्रात बरीच प्रगती झाली. हिन्दुस्तानी classical संगीताची मुळं मुगल सामराज्यात सापडतील. मुगल काळातील विविध बांधकामांची आजही चर्चा होते. ताजमहल हे मुगल-कालीन स्थापत्यशास्त्राचे आणि कारागिरीचे उत्तम उदाहरण आहे. पण एकंदर मुसलमान राजांच्या काळात वैज्ञानिक विचारांची गती मंदावली. भारतामध्ये विज्ञान, गणित, वैद्यकीय इत्यादि क्षेत्रात खूप प्रगती झाली होती, पण ती मुगल काळात कुठेतरी मागे पडली. कदाचित सामराज्याचा बराच वेळ आणि बरीच माणसे स्वत:च्या संरक्षणात गेले असल्या मुळे असेल, किंव्हा एकंदर त्या काळात मुसलमानांमधे वैज्ञानिक आकलनाची आस्था नसल्याने सुद्धा असेल.

पण, हे चित्र, इंग्रजांच्या राजवटीत बदलू लागलं. अर्थात इंग्रजांचा हेतु स्वत:च्या गरजेसाठी चाकरमान निर्माण करण्याचा होता. पण एकदा का शिक्षण मिळालं की विचार शक्तिला कोणी अडवू शकत नाही. इंग्रजांनी आणलेल्या आंग्ल शिक्षण पद्धतीचा तेव्हा जरी उपयोग झाला नसेल, तरी आज आपण त्याचे फायदे बघतच आहोत. इंग्रजांच्या काळात रामानुजम, जगदीशचंद्र बसु, सी. वी. रमण सारखे गणित, वनस्पतीशास्त्र आणि भौतिकी मधले जगप्रसिद्ध शास्त्रज्ञ त्या काळात पुढे आले. इंग्रज ह्या देशात स्वत:च्या फायद्यासाठीच आले ह्यात काही दुमत नाही, त्यांनी येथील लोकांचा पण खूप छळ केला, पण त्यांचा शिक्षण पद्धतीने आपल्या विचारांना चालना दिली. शिक्षणाच्या बळावर जग जिंकता येतं, हे जरी आजचं ब्रीद-वाक्य असलं, तरी त्याची पाया-भरणी ही स्वातंत्र्य-पूर्व काळात झाली आहे. तात्पर्य काय, तर एखाद्या समाजामधे इतर समाजाचं, किव्हा आपल्या समाजाचं इतर ठिकाणी स्थलांतर हे फायद्याचं असतं. तो फायदा नजीकच्या काळात कदाचित दिसतही नसेल, पण कुठेतरी तो दडलेला असतो.

हे सगळं मी का लिहीत आहे? हा प्रश्न तुम्हाला नक्कीच आला असेल. कारण आज आपण जिथे-जिथे बघतो, तिथे तथाकथित परप्रांतीयांविरुद्ध नेहमीच ओरडा-आरडा होताना दिसत असतं. अर्थात ह्या परिस्थितीला स्थानिक आणि परप्रांतीय दोघं जवाबदार आहेत. परप्रांतीय लोकं येथिल संस्कृतीत स्वत:ला समाविष्ट करून घ्यायला तयार नसतात. त्यांच्यातल्या बहुतेक सगळ्यांचा मुख्य उद्देश फक्त इथे येऊन पैसे कमवणे एवढच असतं आणि आपल्या सारख्या इतर परप्रांतीयांना त्यांच्या ह्याच उद्देशात मदत करणे. आपण ज्या शहरात राहतो, जे शहर/गाव/देश, आपल्याला उदरनिर्वाह करण्यास समर्थ बनवतात, त्या ठिकाणच्या संस्कृतीशी एकरूप व्हावं असं त्यांना अजिबात वाटत नाही. ते सारखे ह्याच विचारात मग्न असतात की आपण आपल्या गावी किती सुखी होतो, आपण कसे रहात होतो, वगैरे. त्यांना असं कधीही वाटत नाही की ह्या शहराला सुद्धा एक संस्कृती आहे, इथे पण आयुष्य आनंदात घालवता येऊ शकतं. ह्या सगळ्याला कष्ट तर नक्की होणार, कारण शहर नवीन, माणसं नवीन, रहाण्याच्या पद्धती नवीन. पण हे कष्ट घेण्यास खूप कमी जणं तयार असतात. त्यातुन प्रत्येकाला सारखं असं वाटत असतं की आपलं गाव/शहर/देश ह्या सध्याच्या ठिकाणापेक्षा खूप चांगलं आहे आणि इथलं रहाणीमान तेवढं चांगलं नाहीये.

आता स्थानिकही ह्या परप्रांतीयांविरुद्धच्या ओरडा-आरडाला कसे जवाबदार असतात? तर ह्याचं कारण असं की स्थानिकांना आपलं आयुष्य एका ठरलेल्या पद्धतीने जगायची सवय झालेली असते. अनेक वर्ष सम-भाषिक व सम-वैचारिक लोकांमधे घालवल्याने, परप्रांतीयांना स्वत:च्या घोळक्यात समावून घेणं त्यांना कठीण जातं. मनुष्याचा स्वभाव असा आहे की तो बदल पटकन स्वीकार न करता, त्याच्या विरुद्ध आरडा-ओरडा करतो. बदल जेवढं टाळता येईल तेवढं टाळतो. पण अशाने होणारे बदल काही थांबणार नाहीत. आपले आयुष्य सुकर बनवण्यासाठी कष्ट आणि प्रगती करत रहाणे हा पण मनुष्य स्वभावच आहे, हे विसरून चालणार नाही. ह्या बदलाला जो स्वीकारतो, तोच प्रगती करून स्वत:चं नाव बनवू शकतो.

शेवटी काय, आज आपली जी काही भाषा आहे, संस्कृती आहे, ती सगळी अशा स्थलांतरातूनच घडलेली आहे. पुरातन कालापासून तिचात बदल होत-होत ती आजच्या स्वरूपात आलेली आहे. ह्या संस्कृती मध्ये अनेक गोष्टी समावल्या गेल्या, अनेक काढल्या गेल्या. हा बदल जर कोणीही रोखू शकला नाही, तर ह्या पुढचे बदल रोखणारे आपण कोण? आपण फक्त सावध राहून, चांगल्या गोष्टी समावून घेऊन, वाईट गोष्टींना आपल्या संस्कृती पासुन लांब ठेवण्याचे एकत्रीत प्रयत्न केले पाहीजेत.